МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУІН ДАМЫТУҒА АРНАЛҒАН ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР МЕН ЖАТТЫҒУЛАР КЕҢЕСТЕР (ата-аналарға арналған)

БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУІН ДАМЫТУҒА АРНАЛҒАН ҰСЫНЫМДАР Баланың сөйлеуінің даму алғышарттары құрсақтан басталады дегенге сенесіз бе? Нәрестенің айтқан бірінші сөзі әр ата-ананың өміріндегі басты қызықты сәт және өмір бойы есте қалады, кейбіреуі бір жерге түртіп жазып қояды. Дегенмен, сөйлеуді қалыптастыру құрсақ кезеңде басталады, сондықтан болашақта сөйлеудің сәтті дамуының барлық алғышарттарын жасау үшін оның сәтті өтуі өте маңызды. Өздеріңіз білетіндей, кез-келген физиологиялық механизм, оның ішінде сөйлеу аппаратының қалыптасуы генетикалық бейімділік түрінде негізге ие. Бүгінгі күні ұрықтың құрсақтағы дамуы кезінде арнайы диагностика жүргізуге болады, бұл болашақта сөйлеудегі ауытқулардың ықтимал болуын көрсетеді. Болашақта сөйлеудің қалыптасуына жүктілік процесінің өзі ерекше әсер етеді. Сөйлеу олардың механизмдеріне қатысты бірінші ретті мидың психикалық функцияларын білдіретіндіктен, гемоглобиннің төмендеуі, вирустық аурулар, жарақаттану, қысымның төмендеуі сияқты факторлар баланың сөйлеуінің алғышарттарына теріс әсер етуі мүмкін. Осы факторлардың барлығы баланың сөйлеу процесін кешіктіруі мүмкін. Балалардың сөйлеуін дамыту үшін оңтайлы жағдай жасау үшін дыбыстық терапия жүргізіліп, ұрыққа музыка қосылып, онымен сөйлесу керек. Құрсақтағы кезеңде (жатырішілік даму кезінде) сөйлеу жоқ, бірақ оның негізі қаланады: бала дауыстар мен дыбыстарды естиді, оларға жауап береді, бұл есту аппараты мен мидың дамуын ынталандырады. Туылғаннан кейін бұл кезең сөйлеуге дейінгі кезеңмен ауыстырылады, онда айқай, гүрілдеу, сыбырлау және алғашқы мағыналы дыбыстар пайда болады. Атап айтсақ: есту жүйесінің дамуы: құрсақтағы нәресте дыбыстарды, соның ішінде ананың және басқалардың сөйлеуін естиді. Бұл есту аппаратын қалыптастыруға және сөйлеуді тануға негіз қалауға көмектеседі. Дыбыстарға жауабы: бала қатты және өткір дыбыстарға, сондай-ақ анасының тыныш, тез сөйлеуіне жауап береді, бұл оның дыбыстар әлеміне үйренуге көмектеседі. Бұл жөнінде халық педагогикасы және шетел зерттеулерінде не дейді? Баяғыда бір патша өзіңнің қол астындағы елінің атақты данышпан деген адамына баласын тәрбиелеуге береді. Мұңы естіген данышпан тәрбие беретін баланың неше жаса екенін сұрайлы. Сонда патша баласының екіге айға келгенні айтқан кезде данышпан былай дейді:" Балаңның тәрбиесін ойлағаның жақсы, бірақ кешігіп қалыпсың " депті. Бұған түсінбеген патша: "өзі не айтып тұрсың, екі ай ғана болды ғой? Әлі ана сүтінен әлі аузы кеппеген, буыны қатпаған, бесікті белі шықпаған балаға тәрбие берудің кеш болуы қалайы?!"деп ашуланыпты. Сонда данышпан қария "Баланы құрсақтан тәрбиелеу керекі" деген екен. Бұдан тәрбиенің төркіні тереңде жатқанын аңғаруға болады. Соның ішінде баланың ана құрсағындағы тәрбиесі маңызды орыны алады. Қазақ медицинасы құрсақтағы сыртты дыбыстың әр алуан әсері барын әлдеқашан дәлдеп қойған тәрізді. Қазақ халықының тарихи дамуында 6 қалыптасқан жазылмаған тәжірибелер бар. Қазақ халқы балажан, ұрпағын ойлаған халық. Келіні жүкті болғаннан кейін «Құрсақ шашу» тойын жасаған. Келініміз құрсақ көтерді деп киіз үйдің керегесіне қызыл жіп байлаған, оны көрген көршілері келіннің жерік тағамдарын әккеліп, жақсы тілектерін білдірген. Бұл да құрсақтағы бала үшін жағымды психологиялық, эмоциональдық орта, «жақсы сөз жарым ырыс». Мұнан кейін енесі келінін ертіп табиғат аясында серуендеткен, сылдырлаған судың, құстардың әсем әуенін естіртіп, болашақ ұрпағымның құлағы ашық болсын десе, биік-биік тауларға қаратып, арманы биік болсын деп армандаған. Атам қазақ аттың жалында, түйенің қомында көшіп жүріп әсем әуенді ән айтып, күмбірлетіп күй тартқан. Аталған дәстүрлер қүрсақтағы балаланың сөйлеуінің алғышарттарын қалыптастыруы сөзсіз. Бұл жөнінде зерттеулер арналған ба? деген сұрақтар туындайды. Медицина және педагогика ғылымдарының докторы, профессор Советхан Ғаббасов «Халық педагогикасының негіздері» (1995), «Педагогика мен психология негіздері» (2008) еңбектерінде ұрық тазалығы туралы ғылыми тұжырымдар жасады. Соның ішінде «Тәрбиенің төте жолы ана құрсағында жатыр» деп дәледермен бере білген. Мәселен, Қазіргі медицина құрсақтағы балаға сыртқы дыбыстың әр алуан әсері барын әлдеқашан дәлелдеп қойған. Құрсақта жаңа қалыптасып келе жатқан шарананың қандай мінезді пенде болып туарына сырттағы әуез айтарлықтай ықпал етеді екен. Зерттеушілер тілді меңгерудің бастапқы күйі мен процесін түсіну үшін ауқымды зерттеулер жүргізді, бұл қоршаған орта факторлары мен генетикалық факторлардың тілмен және таныммен, сондай-ақ ми пластикасының негізінде жатқан механизмдермен өзара әрекеттесуі туралы түсінік берді. (Weaver et al., 2004; Werker and Tees, 2005; Barkat et al., 2011; Werker and Hensch, 2015). Қазіргі уақытта генетикалық және тәжірибелік факторлардың тілді меңгеруге ықпал ететіні кеңінен мойындалды (Werker and Curtin, 2005; Gervain and Mehler, 2010), және зерттеушілер бұл факторлардың адамның дамуы барысында өзара әрекеттесуін түсінуге мүдделі. Өткен ғасырдың 80-ші жылдарының соңында экспериментке жүктіліктің 7-8-ші айдағы құрсақтағы балаға күніне екі рет магнитофоннан бір әңгіме тыңдатады (А. De Casper). Дүниеге келгенен кейін таныс әңгімеге реакциясын білдіреді. Зерттеуші Undiyaundeye "оқыту жатырдан басталады, анасының дауысын тани бастайды және туылғаннан кейін басқа дыбыстардан ажырата бастайды (2013, 2014). Дегенмен, жатырішілік кезеңде тілдік тәжірибе де жоқ емес, оның жаңа туған нәрестенің сөйлеу және тілдік мүмкіндіктеріне әсерін зерттеуге көбірек көңіл бөлінуде. Жүктіліктің 26 28 аптасында дамуының көп бөлігін бастан кешіреді, есту қабілеті жұмыс істей бастайды бұл ұрыққа ананың сөйлеу сигналын қабылдауға мүмкіндік береді (Ruben, 1995; Moore and Linthicum, 2007; Granier-Deferre et al., 2011; May et al., 2011; Anbuhl et al., 2016). Ғалым Ярроудың пікірінше, барлық адамдарда land деп аталатын туа біткен сөйлеуді меңгеру құрылғысы бар екенін атап өтті - бұл мида барлық тілдерге арналған әмбебап синтаксистік 7 ережелер жиынтығы бар (Yarrow, 2014) . Ярроудың пікірінше, барлық адамдарда land деп аталатын туа біткен сөйлеуді меңгеру құрылғысы бар екенін атап өтті - бұл мида барлық тілдерге арналған әмбебап синтаксистік ережелер жиынтығы бар (Yarrow, 2014). Кейбір деректер бойынша онтогенездің алғашқы кезеңдеріндегі баланың психомоторлық дамуы көбінесе оның пренатальды дамуының ерекшеліктерімен анықталады (Д. Чемберлен, М. Л. Лазарев, Б. Логан, С. Ғаббасов және т. б.). В. Штерн атап өткендей, бір және үш айлық баланың сөздігі толығымен зат есімдерден тұрады, 1 жас 8 айда етістіктердің үлесі тек 20% - ға дейін артады. Бұл заңдылық деп болжауға болады, бұл баламен қарым-қатынас кезінде ересектердің үлкен қолданылуына байланысты. Д. Миллер бір жыл бойы екі жасар баламен арнайы заттың ерекшелігін білдіретін зат есімін және арнайы әрекетін білдіретін етістікті қолданатын ойын ойнатады. Сонда зат есімді бала алғаш рет екі айлық ойыннан кейін қолданды (бұл үшін ересек адам оны 67 қайталау қажет болды), ал етістікті сегіз айдан кейін қолданды (164 қайталау қажет болды). Ғалымдар А. Фернальди, Morikawa, H а 6-19 айлық балалармен 30 американдық және 30 жапондық аналардың қарым-қатынасын зерттеді. Бақылаулар жапондық және американдық аналардың балалармен әртүрлі қарым-қатынаста екенін көрсетті. Жапондық және американдық аналар барлық уақыттарын заттармен өткізгенімен, американдық аналар көбінесе (жапондық аналарға қатысты 60% - дан 24% - ға дейін) заттарды ("машина", "торай") атаған. Ал жапон аналар етістікке мән берген. Сонымен адам балалары әлемнің лингвистикалық азаматтары болып туады, олар қоршаған ортада еститін кез-келген тілді(тілдерді), тіпті жүктілік кезінде аналары айтқан тілдерден өзгеше болса да, біле алады. Зерттеулер бойынша жаңа туған нәрестелерде болашақ ана тілдерінде кездеспейтін тілдік қарама қайшылықтарды қабылдауға және ажыратуға мүмкіндік беретін әмбебап, кең қабілеттердің кең ауқымы бар. Алайда, соңғы 5-10 жылда нәрестелер бұрын ойлағаннан гөрі пренатальды сөйлеу тәжірибесінен көбірек біле алатынын көрсететін дәлелдер жиналды. Ұрықтың лингвистикалық тәжірибеге негізделген оқу қабілеті бұрыннан белгілі: Жаңа туған нәрестелер ананың дауысын (Ф. Ramus ), ана тілін (A. Christophe, A. Sansavini) және құрсақта жиі естілетін оқиғаны (Г. Dehaene) таниды және жақсы көреді. Алайда, соңғы нәтижелер пренатальды оқыту осы жалпы артықшылықтардан асып түсетінін білдіреді. Аталған зерттеулерде сөйлеудің ерте, пренатальды тәжірибесі сөйлеуді дамытуда бұрын ойлағаннан да маңызды рөл атқаруы мүмкін деген болжам бар. Бірақ әлі де зерттеулерді қажет етеді деген тұжырым жасалды. Жаңа туылған нәрестелер дыбыстардан гөрі сөйлеуді жақсы көреді (Vouloumanos and Werker, 2007), сөйлеу ырғақтарына қарай әртүрлі тілдерді ажырата алады (Ramus et al., 2000), сөздердің шекарасын анықтау (Christophe et al., 2001), екпіні әртүрлі өрнектері бар сөздерді ажырата білу (Sansavini et al., 1997) және дауыстың биіктігін ересек адам сияқты кодтау (Arenillas-Alcón et al., 2021). Бұл нәтижелер генетикалық 8 анықталған церебральды ұйымның белгілі бір сөйлеу ерекшеліктерін өңдеудегі рөлін қолдайды.